ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ – ਜੀਵਨ, ਮਿਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਬਲਿਦਾਨ

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਜੀ 1970ਵਿਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ ਜਨਮ 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਹੋਆ ਸੀ, ਅੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ, ਮਿਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਬਲਿਦਾਨ ਨਾਲ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪਾਈ ਹੈ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ, ਜਿਸਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਹੈ, ਦਾ ਜਨਮ 2 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਫਰੀਦਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ) ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੋਡੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਊਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਜਾਟ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤਵੇਂ-ਸੱਤ ਭਰਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਸਰਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨਿਹਾਲ ਕੌਰ ਸੀ। ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ 1953 ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ

ਉਨ੍ਹੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਊਨਾ ਨੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1971 ਅਤੇ 1975 ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਆ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 60 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 15 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਦਮ ਤੋੜ ਗਈ।

Key Details	Dates and Information
Birth	2 ਜੂਨ, 1947, ਰੋਡੇ, ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ
Death	6 ਜੂਨ 1984, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ (ਉਮਰ 37)
Occupations	ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਸ
Monuments	ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਯਾਦਗਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
Era	1984 ਦੇ ਆਸਪਾਸ
Organization	ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ
Title	ਸੰਤ
Successor	ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ (ਸੰਪਰਦਾਏ ਭਿੰਡਰਾਂ)
Movement	ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
Family	ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ (ਮ: 1966), ਬੱਚੇ: ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ, ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
Original Name	ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ
Nationality	ਭਾਰਤੀ
Religion	ਸਿੱਖ
Parents	ਪਿਤਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਮਾਤਾ: ਨਿਹਾਲ ਕੌਰ

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਰ ਸਾਂਤਵਨਾ, ਧਰਮਿਕ ਉਦੇਸ਼, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਹ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਾਂਤਵਨਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਲਿਦਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਪਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੂਤ ਹੋਇਆ।

ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲ

1965 ਵਿੱਚ, ਊਨਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂ ਟਕਸਾਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਪਿੰਡ ਭਿੰਡਰਾਂ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੇ ਆਗੂ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਦੌਰੇ ‘ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਗਏ।

ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਾਭਾ ਨੇੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਅਸਥਾਨ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਨੌਵੀਂ ਵਿਖੇ ਠਹਿਰਨ ਦੌਰਾਨ, ਆਪਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਬਾਪਿਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਏ।

1966 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਜੂਨ 1969 ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਵਾਈ ਸੰਭਾਲੀ। ਨਵਾਂ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਹਿਤਾ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।

ਸੈਮੀਨਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥੀ (ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰ), ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰਾਗੀ (ਸਿੱਖ ਭਜਨਾਂ ਦੇ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ) ਬਣਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਈਆਂ, ਅਕਸਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਲਈ ਸੈਮੀਨਰੀ ਤੋਂ ਸਮਾਂ ਕੱਢਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਮਹੀਨੇ-ਦਰ-ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਦਾ ਗਿਆ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਨ

16 ਅਗਸਤ 1977 ਨੂੰ ਇਕ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 31 ਸਾਲਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਿਆ। 25 ਅਗਸਤ 1977 ਨੂੰ ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਭੋਗ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ 14ਵੇਂ ਜਥੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੁਣੇ ਗਏ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ “ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ” ਦਾ ਨਾਮ ਅਪਣਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ, ਜਿੱਥੇ ਭਿੰਡਰਾਂ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਨੇ “ਸੰਤ” ਦੀ ਸਤਿਕਾਰਤ ਧਾਰਮਿਕ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ “ਸੰਤ” ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਸਿੱਖ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਸਤਿਸੰਗ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੰਤ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ, ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਨਤਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹੇ।

ਉਸਨੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਪਤਵਾਦ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਸਨੇ ਦਹੇਜ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ। ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਵਪਾਰਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਖਤਮ ਕੀਤੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧਤਾ, ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਹੱਲ ਕੀਤਾ।

ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਸ਼ਣ, ਆਡੀਓ ਕੈਸੇਟ ਟੇਪਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੀਡੀਆ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਜੁਲਾਈ 1977 ਤੋਂ ਜੁਲਾਈ 1982 ਤੱਕ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ।

ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਭਰਿਆ ਜਦੋਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਦਫਤਰ-ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਦੀ ਪਹੁੰਚ, ਘਰੇਲੂ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ, ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਉਸ ਦੇ ਵਿਹਾਰਕ ਫੈਸਲੇ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਆਪਣੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਰੁਖ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬ, ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਚਨਬੱਧਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸਨੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ – ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ

ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਬਣ ਗਈ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵੋਟਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਵਜੋਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ 1978 ਦੀਆਂ SGPC ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਸਿੱਖ ਚੋਣ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ 1980 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਵੱਖਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਰਤ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।

ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਵੀ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। 1979 ਦੀਆਂ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 140 ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਅਕਾਲੀ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਚੋਣ ਲੜੀ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸਨੇ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ ਤਿੰਨ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ।

ਆਪਣੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਦਫਤਰ ਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਬਣੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਨੈਵੀਗੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਬੰਧ ਅਟਕਲਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿਰੁੱਧ ਵਰਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਦੂਸਰੇ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਖੁਦ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਵਧਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਏਜੰਟ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਰਥਨ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ SGPC ਜਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਹਸਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਇਨਕਾਰ ਉਸਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਭਟਕ ਗਏ ਸਨ।

“ਅਟੁੱਟ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ” ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਣਿਤ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਅਤੇ ਵਾਕਫੀਅਤ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨੇਤਾ ਬਣਾਇਆ, ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਚਾਲ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੁਖ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਵੱਖਰਾ ਬਣਾਇਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸਿਆਸੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ

ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 ਵਿੱਚ, ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ‘ਤੇ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਨੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1973 ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ 1960 ਵਿੱਚ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਹਵਾਲਿਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਇੱਕ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਿੰਸਕ ਝੜਪ ਹੋ ਗਈ। ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਦਾ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਹਿੰਸਾ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਨਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ।ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ, ਕਈ ਵਾਰ ਹਿੰਸਕ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਨੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧ ਤੋੜਨ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਕਾਰਨ ਜਨਵਰੀ 1980 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਪੀਲ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਕੇਸ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਹਿੰਸਾ ਵਧ ਗਈ।

1980 ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਨੇ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਈਆਂ।

ਚੰਦੋ ਕਲਾਂ ਦੀ ਘਟਨਾ

9 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਲਾਲਾ ਜਗਤ ਨਰਾਇਣ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕੱਟੜ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਾਲਾ ਨੇ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੀ ਵੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਖਬਾਰ ਨੇ “ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀਆਂ ਅੱਗਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ” ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਨਰਾਇਣ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਈ ਝੜਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹ ਵਜੋਂ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਲਈ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਕਸਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬੋਲਦਾ ਸੀ। 14 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 200 ਮੀਲ ਦੂਰ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਹਿਸਾਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਚੰਦੋ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੇ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਫੋਰਸ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।

ਜਦੋਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਤਲਾਸ਼ੀ ਦੌਰਾਨ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਲੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਬੱਸਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਈ ਸਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਟੀਮ ਚੰਦੋ ਕਲਾਂ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚਾਲੇ ਹਿੰਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਵੈਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਲਿਖਤੀ ਰਿਕਾਰਡ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰੀ ਖਾਤਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਚੰਦੋ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਅਤੇ ਅੱਗਜ਼ਨੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਝੜਪ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 11 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਮਹਿਤਾ ਚੌਕ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿਖੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਨੇ ਮਹਿਤਾ ਚੌਕ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ, ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਏ।

20 ਸਤੰਬਰ, 1981 ਨੂੰ, ਦੁਪਹਿਰ 1:00 ਵਜੇ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ, ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ, ਬਰਛਿਆਂ, ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੜਕਾਊ ਯੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰ ਆਇਆ। ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ, ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ, ਦਿੱਲੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ, ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ, ਲਗਭਗ ਹਰ ਸੀਨੀਅਰ ਅਕਾਲੀ ਨੇਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਭੀੜ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਲੈਣ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 20 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਰਕਟ ਹਾਊਸ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਵਿੱਚ ਝੜਪ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18 ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਇਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਤਿੰਨ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਚਾਰ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 12 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਤੇਰਾਂ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। 25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਲਵੇ ਟਰੈਕ ਨੂੰ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ 25 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੌਰਾਨ, ਗੈਰ-ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸੀ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਜਗਤ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਤਲ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ। ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਕੱਦ ਵਧਿਆ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਬੇਅਸਰ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ 1982 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਹੋਰ ਸੀਨੀਅਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਿਆ।

ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਮੁਹਿੰਮ

1978 ਵਿੱਚ, ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਲੁਧਿਆਣਾ ਮਤੇ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਅਨੁਚਿਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ।

ਇਸਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਖਰੀਦ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਸਬਸਿਡੀਆਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ। ਸਤੰਬਰ 1981 ਵਿੱਚ, 45 ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ 15 ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵੱਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਅਸਫਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੂ ਵੋਟਰਾਂ ਦੇ ਡਰ ਲਈ ਸਿੱਖ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਸਰਕਾਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਸਿੱਖ ਧੜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵੰਡ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ ਅਗਸਤ 1982 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕਰ ਗਏ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਹਿਦ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਕੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।

ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਝਿਜਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੱਡੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਅੰਦੋਲਨ, ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ “ਸੰਘਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ” ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮੰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਖ਼ਤ ਰੁਖ ਅਪਣਾਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਮੰਗਾਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਕਦਮ ਨੇ ਮੱਧਮ ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਧੇਰੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਉਦਾਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਝਟਕਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਡੋਲ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਨਾਲਾ ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਲਿਆ।

ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ, ਜਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਆਧਾਰ ਮਿਟਣ ਲੱਗਾ। ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ-ਚੌਥਾਈ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆਉਣ ਨਾਲ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਫੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ।

ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵਜੋਂ ਲੇਬਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਗੂੰਜਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅੰਦੋਲਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਹੱਲ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਾਪਸੀ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ। ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 25,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜੋ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਹੱਲ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸੀ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਵਿਰੋਧ

ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਲੁਜ ਯਮੁਨਾ ਲਿੰਕ ਨਹਿਰ (ਐਸ.ਵਾਈ.ਐਲ. ਨਹਿਰ) ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੁੱਦੇ. ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਚਿਤ ਹੈ।

ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਗ ਰਿਪੇਰੀਅਨ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਸੰਵਿਧਾਨਕ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜ ਨੂੰ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਤੱਟਵਰਤੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੋਣੀ ਸੀ; 75% ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਰਾਜ ਤੋਂ, ਗੈਰ-ਤੱਟਵਰਤੀ ਰਾਜਾਂ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕੋ-ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹਾਈਡ੍ਰੋਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ।

ਅਸਫਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ SYL ਨਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੁਦਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ 24 ਅਪ੍ਰੈਲ 1982 ਨੂੰ ਕਪੂਰੀ ਪਿੰਡ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰ ਰੋਕੋ ਮੋਰਚਾ, ਜਾਂ “ਨਹਿਰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼” ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਪੂਰੀ, ਜਿੱਥੇ ਨਹਿਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਕਾਲੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਅਗਸਤ ਇਸ ਦੌਰਾਨ, 20 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1982 ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਾਦਰ, ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਹਿਤਾ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, 20 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਉਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਧਾਰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ 25 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਬੁਲਾਵੇਗਾ, [53] ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 19 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਦੋ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੂਹਿਕ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤ ਗਵਰਨਰ ਮੈਰੀ ਚੇਨਾ ਰੈਡੀ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ,

ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ, ਥਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅਕਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਗਾਂ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਧਰਨੇ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਧਰਨੇ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਧਰਨਾ, ਕਮ ਰੋਕੋ ਅਤੇ ਰੇਲ ਰੋਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ; ਪੁਲਿਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ 20 ਦੇ ਕਰੀਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਸਾ ਰੋਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਉਸੇ ਸਾਲ 4 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਜੁਲਾਈ ਵਿਚ ਹੋਈ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਜਥੇਦਾਰ ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਤਲਵੰਡੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਇਸ ਦਾ ਆਗੂ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਅੰਦੋਲਨ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੌਰਾਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਕਾਲੀ-ਕਾਂਗਰਸ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਪਾਰਟੀ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਇੱਕ ਬੇਅਸਰ ਅਕਾਲੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੀ ਸਿੱਖ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ। [79] ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ, ਅਤੇ 25,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਤਮ-ਬਲੀਦਾਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਭਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ, 100,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। [146] ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਕੇਂਦਰ ਵੱਲੋਂ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮੋੜਨ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਜਿਹੀ ਮੰਗ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸ ਪਾਏ, ਜੋ ਕਿ ਸ. ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ, ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਮਈ 1984 ਵਿੱਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਉਤਪਾਦਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਜਲੂਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਅਕਾਲੀ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਹਿੰਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਮਤੀ ਨੇ ਇੱਕ ਜਵਾਬੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਪਾਈਆਂ, ਇੱਕ ਚਿੜਚਿੜਾ ਸਥਿਤੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਜਾਂ ਸੀ.

ਗੁਪਤ ਵਾਰਤਾ

ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਦੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ, ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ 1982 ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ‘ਤੇ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਜੋ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਵਿਚਕਾਰ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਰਾਜੀਵ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਕਾਰਨ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ, ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਰਮਿਆਨ ਗੁਪਤ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਉਡਾਣ ਭਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ “ਗੁਪਤ ਵਾਰਤਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਤੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਤੱਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ।

ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਨੇ ਦੂਜੇ ਧੜਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ, ਸੰਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰੁਖ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭਣਾ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ, ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ 1973 ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਲਈ ਸੀ।

ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਪਰ ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਗੇ। ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਛੁਕ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਖੇਡੀ ਗਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਖ਼ਤ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਦੂਤ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੇ ਫੌਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅੰਤਮ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਪੰਨੂ ਨੇ ਮਤੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੋਣਗੇ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ, ਪੰਨੂ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ “ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ” ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ‘ਤੇ ਤਸੱਲੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਪੰਨੂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ “ਨਿਰਪੱਖ ਹਿੱਤਾਂ” ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਹੈ। ਪੰਨੂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਨਜਿੱਠਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਕਈ ਬੇਕਸੂਰਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚ ਜਾਂਦੀ।

ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਦੀ 30ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ‘ਤੇ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਰਜਿੰਦਰ ਪੁਰੀ ਨੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ “ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੱਚਾਈ” ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਅਣਡਿੱਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬੇਲੋੜਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਖੁਦ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਪੁਰੀ ਨੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਜਤਿੰਦਰ ਤੁਲੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਰੀ ਨੇ ਰੋਮੀ ਚੋਪੜਾ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ, ਜਨਰਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਸਵਾਮੀ ਪੁਰੀ ਰਾਹੀਂ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਕੈਪਟਨ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਜਨਰਲ ਪੁਰੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜੰਗੀ ਨਾਇਕ ਸੀ।

ਰੋਡੇ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਪੁਰੀ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੁਰੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਰਾ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ; ਉਸਨੇ ਇਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ “ਨਾ ਜਿਆਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਘੱਟ” ਇਸਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਖਾਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ‘ਤੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਸਵਾਮੀ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਈ ਦਿਨ ਬਿਤਾਉਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਸੰਤ” ਅਤੇ “ਗੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ” ਦੱਸਿਆ। ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਿਗਾੜ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੀਆਈਏ, ਅਤੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਪਿੱਛੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ, ਯੂਐਸਆਈਐਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ।

ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ USIS ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਨਘੜਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 13 ਮਈ, 1982 ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਯੂਰੀ ਐਂਡਰੋਪੋਵ, ਜੋ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਯੂਐਸਐਸਆਰ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣਿਆ, ਨੇ ਕੇਜੀਬੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਕਰਿਊਚਕੋਵ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ਦੁਆਰਾ ਗੁਪਤ ਖੁਫੀਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਈਐਸਆਈ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਈਐਸਆਈ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ।

ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਦੂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕ੍ਰੀਉਚਕੋਵ ਨੂੰ “ਬਹੁਤ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਗਲਤ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੀਆਈਏ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ” ਅਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਜੋ 1983 ਤੱਕ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਿਆ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਗਾੜ ਵਾਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ “ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੱਟੜਪੰਥ ਲਈ ਸੀਆਈਏ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਦੇ ਸੋਵੀਅਤ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ।”

ਸਰਕਾਰੀ ਚਾਲ

ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਸੰਬਰ 1983 ਵਿਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਅਸਲ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਰੇਤ ਦੇ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਰਿਹਰਸਲ ਕਰਨਾ, ਏਕੇ-47 ਰਾਈਫਲਾਂ ਨਾਲ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਅਤੇ 125 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਜਨਰਲ ਐਸ.ਕੇ. ਸਿਨਹਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਆਖਰੀ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ 1982 ਦੇ ਅਕਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸੀ। ਮਈ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ 1983 ਵਿੱਚ, ਜਨਤਕ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ. ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਤਾ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਨਿਹੰਗ ਕੈਂਪਾਂ ਨੂੰ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਅਪਰੈਲ 1984 ਵਿੱਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਫਸਾਏ ਗਏ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਜਾਂਚ ਦੌਰਾਨ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਯੋਜਨਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਫੌਜ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੈਰਾ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਮਈ 1984 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਅਸਫਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬ੍ਰਾਸ ਟਾਕਸ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਹੋਈ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਵੋਟਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਗੁਆਉਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ।

ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, “ਇਹ ਪੰਛੀ ਇਕੱਲਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹਨ।” ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ, ਜਿਸਦੀ ਚਰਚਾ ਦਸੰਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਵੋਟਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਦਿਨ 3 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਕਾਰਨ, ਰਾਜ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਚਾਰ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਵੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। 4 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਬੇਅਸਰ ਗੈਸ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡੋ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੁਖੀ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ 125 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ 6 ਜੂਨ ਨੂੰ ਟੈਂਕ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ 6 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।

ਮੌਤ

ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਤੋਂ 8 ਜੂਨ, 1984 ਤੱਕ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਸੀ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ, ਖੁਫੀਆ ਬਿਊਰੋ ਅਤੇ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਕਈ ਏਜੰਸੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਵੀ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰ ਲਈ ।

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ, “ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ: ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ” ਅਤੇ “ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ: ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ” ਰਾਹੀਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਹਨ। ਬੀਬੀਸੀ ਰਿਪੋਰਟਰ ਮਾਰਕ ਟਲੀ ਨੇ ਵੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ।

2016 ਵਿੱਚ, ਦ ਵੀਕ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮੂਹ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਐਨਾਲਿਸਿਸ ਵਿੰਗ (ਰਾਅ) ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੌਰਾਨ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਏਕੇ-47 ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ।

ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ। ਕੁਝ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀਰੋ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

2003 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਆਗੂ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੇਦਾਂਤੀ ਨੇ, ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ “ਸ਼ਹੀਦ” ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੀਰ ਸੰਘਵੀ, ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਕੱਟੜ ਅਤੇ ਕਾਤਲ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਸ ‘ਤੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ਸੀ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ।